اميرحسين زمرديان / مديرمسؤول
موضوع سرمایه گذاری های خرد (Microfinance) یا اعتبارات خرد (Microcredits) از شیوه های موفق، پرشمار و همچنین پرچالش در حوزه توانمندسازی است. نوشته حاضر قصد دارد ضمن معرفی اجمالی این شیوه از توانمندسازی اقتصادی، راهکارهایی را مطرح سازد که در صورت استفاده از آنها شانس موفقیت طرح های توسعه مبتنی بر سرمایه گذاری خرد به نحو چشمگیری افزایش می یابد.
سرمایه گذاری خرد چیست؟
سرمایه گذاری خرد به وام، پس انداز، بیمه، خدمات انتقال وجه، وام های کوچک و سایر خدمات مالی که مشتریان کم درآمد را هدف گرفته است، گفته می شود. بیشترین مراجعان به خدمات سرمایه گذاری های کوچک اقشار کم درآمد همانند زنان سرپرست خانوار، مستمری بگیر، صنعتگران و یا کشاورزان کوچک هستند. انتخاب گروه اجتماعی که از خدمات اعتبارات خرد استفاده می کنند مرتبط به مأموریت و اهداف سازمان تأمین کننده اعتبار است.
در واقع، اعتبارات خرد، ارایه کمک های مالی و خدمات به افراد دارای درآمد پایین مانند مصرف کنندگان و خود اشتغالان است که دستیابی و بهره مندی از خدمات بانکی و سایر مؤسسات مالی برایشان سخت است. در اغلب موارد مؤسسات مالی تنها به کسانی که ملک (مستغلات) دارند و می توانند از آن به عنوان وثیقه استفاده کنند و یا کسانی که درآمد ثابت دارند وام و یا اعتبار ارایه می کند که تهیه این تضمین ها برای فقرا امکان ندارد. در عوض اعتبارت خرد به تأمین سرمایه برای افرادی می پردازد که این امکانات را ندارند و به همین دلیل سایر مؤسسات مالی به آنها خدمات مالی ارایه نمی کنند.
تاریخچه استفاده از سرمایه گذاری خرد
اگرچه ایده و نظریه استفاده از وام های خرد برای کمک به کشاورزان و کاسبان خرده پا سابقه تاریخی دارد، اما پیدایش اعتبارات خرد به شیوه مدرن آن قطعا مدیون متفکرین پیشرویی همچون محمد یونس، اختر حمید خان و ال ویتاکر و سازمان بانک گرامین در بنگلادش است که از دهه 1970 نظریه فراهم کردن خدمات مالی برای فقیر ترین گروه های جامعه را پیگیری کردند. اعتبارات خرد پس از اجرای آن به شکل مستمر در حال تغییر زندگی مردم و احیای اجتماعات محلی در سراسر دنیا بوده است. در این بین موفقیت گرامین بانک که هم اکنون به حدود 7 میلیون زن بنگلادشی خدمات اعتبارات خرد ارایه می کند مثال زدنی است.
تفاوت سرمایه گذاری خرد با وامهای خرد چیست؟
نکته بسیار پر اهمیت دیگر شفاف سازی تمایز بین سرمایه گذاری خرد و اعتبارات یا وام های کوچک (خرد ) است. معمولا سرمایه گذاری خرد معادل واژه انگلیسی Microfinanceدر نظر گرفته می شود در حالیکه اعتبارت خرد، وام های خرد یا قرضه های کوچک معادل کلمه Microcredits قرار داده می شوند و البته بسیار هم دیده شده است که این دو مفهوم به صورت اشتباه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می گیرند. اما وام های خرد (قرضه های کوچک ) در واقع یکی از 4 بخش اصلی سرمایه گذاری خرد است. سرمایه گذاری خرد اگر درست و کامل اجرا شود نه تنها شامل یک وام کوچک می شود بلکه 4 خدمت اصلی همزمان به مخاطبان طرح ارایه می دهد؛
1) وام یا قرضه کوچک؛ که در واقع همان مبلغ مالی است که بصورت نقدی یا اعتبار خرید پرداخت می شود. میران این وام ها در جوامع مختلف و بنا به مورد مصرف آنها متفاوت است اما به هر حال در مقایسه با ارزش پول جاری و سایر انواع اعتبارات این وام ها مبالغی خرد محسوب می شوند.
2) حساب پس انداز؛ خدمت دیگری که مؤسسات تهیه کننده سرمایه گذاری خرد انجام می دهند امکان افتتاح حساب پس انداز برای مخاطبان طرح است. هدف اصلی اعتبارات خرد توانمندسازی اقتصادی مخاطبان است و دستیابی به این هدف اصلی بدون ورود در فرایند پس انداز و سرمایه گذاری مجدد ممکن نیست و انجام این فرایند نیاز به امکان پس انداز در مؤسسه مالی دارد.
3) خدمات انتقال وجه؛ خدمت دیگری که برنامه سرمایه گذاری خرد انجام می دهد امکان انتقال پول و استفاده از شبکه بانکی است. ضرورت این دسترسی به این امکان برای افرادی که با وام خود کسب و کار کوچکی راه انداخته اند و هم اکنون نیاز به خرید مواد اولیه و فروش محصولات خود دارند روشن است. خدمت انتقال پول در واقع بخش دیگری از فرایند توانمند سازی اقتصادی است.
4) بیمه؛ بیمه کردن کسب و کاری که با قرضه کوچک ایجاد شده شاید مهمترین قسمت برنامه سرمایه گذاری خرد باشد. افرادی که از اعتبارات خرد استفاده می کنند جزو طبقه ای از جامعه هستند که کمترین میزان بنیه اقتصادی را دارند و شکست اقتصادی در کسب و کاری که با این وام شروع کرده اند، به شکل بالقوه برای آنها فاجعه بار است، زیرا که هیچ جایگزین و پشتوانه ای ندارند که در صورت ورشکستگی از آن برای جبران خسارت استفاده کنند. در چنین حالتی اهمیت بیمه کسب و کار انجام شده با وام، مضاعف می شود.
زنان مخاطبان اصلی سرمایه گذاری خرد هستند
یکی از موضوعات با اهمیت در مورد سرمایه گذاری خرد این است که بیشترین تعداد افراد که از خدمات اعتبارات خرد استفاده می کنند، زنان هستند. این واقعیت دلایل مختلفی دارد، نخست این که برنامه اعتبارت خرد برای توانمندسازی فقیر ترین فقرا ارایه شده است و 70 درصد از جمعیت مردم فقیر را زنان تشکیل می دهند. دلیل دیگر این است که اثبات شده زنان بخش بیشتری از درآمدهای خود را صرف بهبود شرایط خانواده و بهداشت و تغذیه و تحصیلات فرزندان می کنند. بنابراین سیاستگذاران زنان را در طرح های اعتبارات خود در اولویت قرار داده اند. درنهایت باز هم تحقیقات نشان داده که زنان در بازپرداخت اقساط وام ها آسان تر و دقیق تر عمل می کنند و این بهره وری نهاد اعطا کننده اعتبار خرد را بالا می برد.
مخاطرات و چالش های اعتبارات خرد
با وجود این که اعتبارت خرد از پرشمار ترین و رایج ترین شیوه های توانمندسازی اقتصادی است، اما به دلیل شکست بعضی از این برنامه ها، انتقادات جدی نیز به این شیوه از توانمندسازی وارد شده است. اصلی ترین مخاطره در مساله اعتبارت خرد هنگامی پیش می آید که مخاطبان طرح به دلیل شکست کسب و کار یا بهره وری پایین توان بازپرداخت وام گرفته شده را نداشته باشند. این موضوع به ویژه زمانی که فرد وام های پی در پی گرفته باشد می تواند به مشکل جدی تبدیل شود. همچنین اعتبارات خرد ممکن است عرصه سوءاستفاده از افراد فقیر و آسیب پذیر توسط سوداگران را فراهم سازد. این سوداگران به جای این که به توانمندسازی مخاطبان نظر داشته باشند، برای کسب منفعت شخصی به افراد گرفتار، وام با بهره بالا پرداخت می کنند تا جایی که آنها به دلیل ناتوانی از بازپرداخت بهره وام ها کاملا دچار ورشکستگی می شوند. امروزه و بر مبنای تجارب پیشین برای جلوگیری از شکست طرح های اعتبارات خرد راهکارهایی ارایه شده است.
تضمین موفقیت سرمایه گذاری خرد
آموزش، نیاز سنجی و بازار یابی:
نخستین راهکار ضروری که می تواند امکان موفقیت اعتبارت خرد را به شکل چشم گیری افزایش دهد مهارت آموزی و ظرفیت سازی در مخاطبان است. این آموزش ها دو جنبه اساسی دارد، جنبه اول به ظرفیت سازی و توانمندسازی ذهنی افراد تمرکز دارد. این وجه افراد را تشویق می کند تا باور کنند که تغییر ممکن است و آنها می توانند با تلاش خود شرایط خود را بهبود بخشند و آنها را ترغیب می کند که با دیدن تجربیات موفق سایر اعضای گروه حس خود باوری و اعتماد به خویشتن را در درون خود رشد دهند. جنبه دوم به آموزش آن مهارت هایی که فرد می تواند با تکیه بر آنها به فعالیت درآمدزا بپردازد (همانند خیاطی، تهیه مواد غذایی و غیره) اشاره دارد. در طرح های متأخر سرمایه گذاری خرد معمولا ظرفیت سازی و آموزش به عنوان پیش نیاز پرداخت وام در نظر گرفته می شوند. البته این آموزش ها باید متناسب با زمینه جامعه و بعد از انجام نیازسنجی و بازاریابی های اولیه انجام شود و نباید مخاطبان طرح به سمت کسب و کارهایی راهنمایی شوند که احتمال موفقیت آنها اندک است.
عدم پرداخت وامهای متعدد:
یکی دیگر از اصولی که اتکا به آن باعث محدود کردن امکان شکست طرح های اعتبارت خرد می شود عدم پرداخت وام های متعدد به یک فرد است. اگر این موضوع رعایت نشود، این احتمال وجود دارد که اقساط وام های متعددی که به مخاطب طرح داده شده از سطح توانایی باز پرداخت وی بیشتر شود و وی به تدریج ورشکسته شود.
تضمین نحوه مصرف وام:
موسسه تامین کننده اعتبارت خرد باید از نحوه مصرف وام آگاه باشد. این از آن بابت است تا وام صرف مخارج بی مورد نشود و امکان بازپرداخت آن وجود داشته باشد.
بیمه کسب و کار:
بیمه کسب و کار یا بیمه خرد یکی از اجزای اساسی طرح های اعتبارات خرد است، این بیمه از این بابت ضروریست که اگر با وجود تمامی تمهیدات بر اثر حادثه ای محصولات کشاورزی یا کسب و کار مخاطب طرح از بین رفت، وی دچار ورشکستگی نشود و امکان بازگشت مجدد به روال زندگی را داشته باشد.
پرداخت وام به گروه خودیاری به جای پرداخت به افراد:
یکی از روش های هوشمندانه جلوگیری از شکست طرح های اعتبارات خرد این است که به جای این که وام به یک فرد داده شود به گروه خودیاری داده شود تا این گروه خود تصمیم بگیرد که وام را برای چه کاری و به چه فردی اختصاص دهد.
بهره متناسب وام:
علاوه بر نکات پیش گفته وامی که در طرح اعتبارت خرد اعطا می شود باید بهره متناسب و منصفانه ای داشته باشد تا مخاطب طرح برای باز پس دادن اقساط وام دچار مشکل نشود.
